જૈવિક ખાતર શું છે? જાણો કૃષિમાં તેનો ઉપયોગ અને મુખ્ય પ્રકારો વિશે સંપૂર્ણ માહિતી

જાણો શું છે જૈવિક ખાતર અને કેમ તે કૃષિમાં ખૂબ જ ઉપયોગી છે. બાયોફર્ટિલાઈઝર પાકની વૃદ્ધિ, જમીનની ફળદ્રુપતા અને પોષકતત્વોની ઉપલબ્ધતા કેવી રીતે વધારવામાં મદદ કરે છે તેની સંપૂર્ણ માહિતી મેળવો.

બાયોફર્ટિલાઈઝર એ એવો જીવાણુ આધારિત ખાતર છે, જે ખેતીમાં પાકની વૃદ્ધિ અને ઉત્પાદન વધારવામાં સહાયક હોય છે. આ ખાતર જમીનમાં પોષક તત્વોને ઉપલબ્ધ બનાવવામાં, પ્રાકૃતિક રીતે નાઈટ્રોજન, ફોસ્ફોરસ, પોટેશિયમ જેવા તત્વો પકડવામાં અને વિવિધ છોડ માટે જરૂરી પોષણ પૂરા પાડવામાં મદદ કરે છે.

બાયોફર્ટિલાઈઝર્સ માટીના જૈવિક ઘટકોને ઉત્તેજિત કરે છે, જે આપોઆપ ખેતી માટે શ્રેષ્ઠ પરિણામો આપે છે. આવો જોઈએ, બાયોફર્ટિલાઈઝર વિશે સંપૂર્ણ માહિતી:

બાયોફર્ટિલાઈઝર શું છે?

બાયોફર્ટિલાઈઝર એવા જૈવિક ઉપકરણો છે જે કુદરતી રીતે પોષણ તત્વોને ઉપલબ્ધ(સુલભ્ય) બનાવે છે. આમાં સૂક્ષ્મજીવાણાં (જેમ કે બેક્ટેરિયા, ફૂગ, અને અલ્ગી) શામેલ હોય છે, જે માટી, બીજ, અને છોડ માટે પોષણ પૂરૂ પાડે છે.

નાઇટ્રોજન સ્થિર કરનાર જૈવિક ખાતર

નાઈટ્રોજન સ્થિર કરનાર જૈવિક ખાતર એવા જીવાણુઓ ધરાવે છે જે વાતાવરણીય વાયુમંડળમાંથી નાઈટ્રોજનને પકડીને છોડ માટે ઉપયોગી સ્વરૂપે ફેરવે છે. આ ખાતર પાકને પ્રાકૃતિક રીતે નાઈટ્રોજન પૂરું પાડે છે અને રાસાયણિક ખાતરનો ખર્ચ ઘટાડી દે છે.

એઝોટોબેક્ટર: (Azotobacter)

• એઝોટોબેક્ટર એક પ્રકારનું જીવાણું છે.
• તે હવામાં રહેલા મુક્ત નાઇટ્રોજનને ખેંચી જમીનમાં પાચક રૂપે છોડ માટે ઉપલબ્ધ બનાવે છે.
• ખાસ વાત એ છે કે એઝોટોબેક્ટર કોઇ પણ પાક સાથે વાપરી શકાય છે. તેને કઠોળ પાકની જરૂર નથી.
• આ જીવાણું ઓક્સિજનની હાજરીમાં કામ કરે છે, એટલે ખેતરની ઉપરની 15-30 સે.મી. જમીનમાં વધુ પાયદાર હોય છે.
• આ બેક્ટેરિયા પોતાનાં શરીરમાંથી એક વિશેષ એન્ઝાઇમ “નાઇટ્રોજીનેઝ”ની મદદથી અમોનિયા બનાવે છે, જે છોડ માટે ઉપયોગી છે.

એઝોસ્પાઇરીલમ (Azospirillum)

• એઝોસ્પાઇરીલમ એક વાળાકાર જીવાણું છે.
• તેનું કામ માત્ર નાઇટ્રોજન સ્થિર કરવાનું નથી, પણ તે છોડની વૃદ્ધિ માટે જરૂરી હોર્મોન્સ (IAA, GA, ABA વગેરે) બનાવે છે.
• આ જીવાણું મુખ્યત્વે ઘાસવાળાં પાકો (જેમ કે ઘઉં, બાજરી, મકાઈ વગેરે) માટે ઉપયોગી છે.
• એઝોસ્પાઇરીલમ છોડના મૂળ પાસે રહે છે અને તેમને સ્વસ્થ બનાવે છે.
• તે છોડના પોષણશોષણની ક્ષમતા વધારે છે અને વૃદ્ધિમાં સહાયક બને છે.

રાઇઝોબિયમ (Rhizobium)

• રાઇઝોબિયમ એક ખાસ પ્રકારનું જીવાણું છે જે માત્ર કઠોળ પાક (મગ, ચણા, ટુવેર, લીલી મઠ, વટાણા,  વગેરે) માટે જ કામ કરે છે.
• આ જીવાણું કઠોળ પાકના મૂળ પર નાની-નાની ગાંઠો (root nodules) બનાવે છે.
• આ ગાંઠોમાં રહેલા રાઇઝોબિયમ હવામાંથી નાઇટ્રોજન ખેંચીને છોડ માટે ઉપયોગી બનાવી આપે છે.
• દરેક કઠોળ પાક માટે અલગ-અલગ રાઇઝોબિયમની જાત હોય છે. એટલે કે મગ માટે મગનું કલ્ચર, ચણા માટે ચણાનું કલ્ચર વાપરવું જોઈએ.
• રાઇઝોબિયમના ઉપયોગથી પ્રતિ હેક્ટર 80-100 કિગ્રા નાઇટ્રોજન ખાતરની બચત થાય છે.
• આ જીવાણું ખેડૂતને ખર્ચમાં બચત અને જમીનને નિકસાણ વગર પોષણ આપે છે.

ફોસ્ફેટ દ્રાવ્ય કરતા સૂક્ષ્મજીવાણઓ: 

ફોસ્ફેટ દ્રાવ્ય કરતા સૂક્ષ્મજીવાણુઓ એટલે એવાં જીવાણુઓનો સમૂહ કે જે જમીનમાં કે છોડની અંદર રહી વિવિધ પ્રકારના એસિડ બનાવી અદ્રાવ્ય ફોસ્ફરસને દ્રાવ્ય કરી પાક ઉપયોગ માટે ફોસ્ફરસ ને લભ્ય કરવાનું કામ કરે છે. 

આવા પ્રમુખ જીવાણુઓમાં બેસિલસ, સ્યૂડોમોનાસ, બર્કહોલડેરિયા જવાે બેકટરિે યા; એસ્પરજીલસ, ટોરયુલોસ્પોરા, ટરા્ઈકોડર્મા અને પેનીસિલિયમ જવીે ફૂગનો તેમજ ગ્લોમસ, ગીગાસ્પોરા જવીે માઈકોરાઈઝા ફૂ ગનો સમાવેશ થાય છે. આ પ્રકારના સૂક્ષ્મજીવાણુઓનેફોસ્ફેટકલ્ચરના હૂલામણા નામથી પણ ઓળખવામાં આવે છે.

 Bacillus Megaterium 

 વિશેષતા:

• આ બેક્ટેરિયા ફોસ્ફેટ દ્રાવક તરીકે ખૂબ અસરકારક છે.
• અદ્રાવ્ય ફોસ્ફેટ (જેમ કે ટ્રાયકેલ્શિયમ ફોસ્ફેટ)ને દ્રાવ્ય સ્વરૂપે ફેરવે છે.
• કાર્બનિક એસિડ (જેમ કે ગ્લુકોનિક એસિડ, સિટ્રિક એસિડ) ઉત્પન્ન કરીને ફોસ્ફેટ દ્રાવ્ય કરે છે.
• વધુ પડતી નાઈટ્રોજન અને પોટેશિયમની ઉપલબ્ધતા માટે પણ ઉપકારક છે.

લાભ:

• પાકની વૃદ્ધિ વધે છે.
• મૂળની વૃદ્ધિ વધારે છે.
• રાસાયણિક ખાતરનો ખર્ચ ઘટાડે છે.
• માટીની જૈવિક ગુણવત્તા સુધારે છે.

ઉપયોગ:

• બીજ ઉપચાર માટે,
• મૂળ ઉપચાર માટે,
• માટીમાં મિક્સ કરીને સીધું લાગુ કરવા માટે.

Pseudomonas fluorescens

 વિશેષતા:

• ફોસ્ફેટ દ્રાવ્ય ઉપરાંત આ બેક્ટેરિયા જીવાણુનાશક (biocontrol agent) તરીકે પણ કાર્ય કરે છે.
• છોડના રોગો સામે રક્ષણ આપે છે (ફૂગ અને બેક્ટેરિયા વિષે).
• ફોસ્ફેટ દ્રાવ્ય કરવા માટે સાઈડોફોર અને ઓર્ગેનિક એસિડ છોડે છે.
• રિઝોબેક્ટેરિયા તરીકે કામ કરે છે (મૂળોના આસપાસ રહે છે).

લાભ:

• ફોસ્ફેટ ઉપલબ્ધ કરે છે.
• છોડના રોગોને દબાવે છે.
• પાકની હેલ્થ અને ઉપજ બંનેમાં સુધારો કરે છે.

ઉપયોગ:

• બીજ ઉપચાર,
• ડ્રીપ સિંચાઈમાં મિશ્રણ,
• ફોલિયર સ્પ્રે (પાંદડાં પર છાંટવું) તરીકે.

 Azotobacter 

  વિશેષતા:

• મુખ્યત્વે નાઈટ્રોજન સ્થિરકરણ માટે જાણીતું છે.
• સાથે સાથે ફોસ્ફેટ દ્રાવ્ય કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.
• ફાઈટોહોર્મોન (IAA, GA) ઉત્પન્ન કરે છે.
• જમીનના કાર્બનિક પદાર્થો વધારવામાં મદદરૂપ છે.

 લાભ:

• નાઈટ્રોજન તથા ફોસ્ફેટની ઉપલબ્ધતા વધે છે.
• પાકની રોગપ્રતિકારકતા વધારે છે.
• મૂળનો વિકાસ તેજ કરે છે.
• માટીની ફળદ્રુપતા જાળવે છે.

 ઉપયોગ:

• બીજ ઉપચાર (20-25 ગ્રામ પ્રતિ કિ.ગ્રા બીજ),
• જમીનમાં 1-2 કિગ્રા પ્રતિ એકર ખાતર સાથે મિક્સ કરીને,
• મૂળ ઉપચાર તરીકે ઉપયોગી.

પોટેશીયમ દ્રાવ્ય કરનાર બેકટેરિયા (પોટાશ કલ્ચર) :

જમીનમાં એવા ધણાં જીવાણુઓ છે.કે જે વિવિધ પ્રકારના એસિડ અનેપોલીસેકેરાઈડ બનાવી જમીનમાં રહેલા અલભ્ય પોટાશનું મૂળ શોષી શકે તેવા સ્વરુપમાં રૂપાંતર કરે છે. મોંઘા પોટાશયુક્ત રાસાયણીક ખાતરના વિકલ્પ સ્વરુપે કિંમતમાં સસ્તા ખનીજ માઈકા, ફેલ્ડ્સ્પારનો પોટાશ લભ્ય કરનાર સૂક્ષ્મજીવાણુઓ સાથે વપરાશ કરવાથી ૨૫ % પોટાશયુક્ત રાસાયણિક ખાતરની બચત થઈ શકે.

પોટાશિક જૈવિક ખાતર કૃષિ ક્ષેત્રે જમીનની ફળદ્રુપતા, ઉત્પાદન, ગુણવત્તા વધારવામાં મહત્વનો ફાળો આપે છે. ખાસ કરીને રોકડીયા પાકોમાં પોટાશ ખાતર વધુ પ્રમાણમાં વપરાય છે . ભારતની અને ગુજરાતની મોટા ભાગની જમીનમાં પોટાશ તત્વ છે પણ અદ્રાવ્ય સ્વરૂપે છે.જેછોડના મૂળ શોષી સકતા નથી.આ સંજોગોમાં પોટાશ કલ્ચરના પરિણામો ખુબજ સારા મળે છે.

Bacillus mucilaginosus

 લક્ષણો:

• પોટેશિયમ ધરાવતી અદ્રાવ્ય ખનિજ પદાર્થો (જેમ કે ફિલ્ડસ્પાર, માઇકા)માંથી પોટેશિયમ દ્રાવ્ય કરે છે.
• કાર્બનિક એસિડ (જેમ કે: સિટ્રિક એસિડ, ઓક્સેલિક એસિડ) ઉત્પન્ન કરીને પોટેશિયમને છોડ માટે ઉપલબ્ધ બનાવે છે.

 લાભ:

• છોડની વૃદ્ધિમાં વધારો કરે છે.
• જમીનના પોષકતત્વોની ઉપલબ્ધતા વધારે છે.
• રાસાયણિક ખાતર પર આધાર ઘટાડે છે.

Frateuria aurantia

 લક્ષણો:

• રીઝોસ્ફિયર (મૂળોના આસપાસની જમીન)માં રહે છે અને પોટેશિયમનું દ્રાવ્યીકરણ કરે છે.
• વૃદ્ધિ પ્રોત્સાહક પદાર્થો (growth-promoting substances) પણ ઉત્પન્ન કરે છે.

 લાભ:

• જમીનમાંથી વધુ પોષક તત્વ મેળવવામાં છોડને મદદ કરે છે.
• પોટેશિયમ મળવાથી છોડ વધુ મજબૂત બને છે અને ફળની ગુણવત્તા સુધરે છે.
• જમીનના પૌષ્ટિક મૂલ્યમાં વધારો થાય છે.

Biofertilizer (જૈવિક ખાતર) વાપરતી વખતે રાખવાની કાળજી

 સૂર્યપ્રકાશથી બચાવ:

• તેને સીધા સૂર્યપ્રકાશમાં ન રાખવું, ઠંડી અને છાંયાવાળી જગ્યાએ રાખવું.
• રાસાયણિક ખાતર સાથે ભેળવી ન આપવું:
• બાયોફર્ટિલાઈઝર સાથે તરત રાસાયણિક ખાતર કે ફૂગનાશક આપવાથી જીવાણુઓ મરી શકે.

બીજ ઉપચાર વખતે:

• જ્યાં બીજ પર પહેલેથી જ ફૂગનાશક કે રસાયણિક દવા લગાડેલી હોય, ત્યાં બાયોફર્ટિલાઈઝર ન આપવું.કેમ કે એ દવાઓ જીવાણુઓને મારી નાંખે છે, અને બાયોફર્ટિલાઈઝર વ્યર્થ થઇ જાય છે.
• જમીનમાં પૂરતી ભેજ હોવી જોઈએ:
• બાયોફર્ટિલાઈઝર આપવામાં આવે ત્યારે જમીન આદ્ર હોવી જોઈએ, નહિ તો જીવાણુઓ સક્રિય નહીં થાય.

સફાઈનો વિચાર:

• વપરાયેલી બોટલ કે પેકિંગ ખાલી થઈ ગયા પછી યોગ્ય રીતે નાબૂદ કરવી, જમીનમાં ફેંકી ન દેવી.